مغز شما و آسیب های سر

اگرچه مغز ما به وسیله استخوان های سخت (جمجمه) و غشاهای خاص محافظت می شود، اما باز هم ممکن است دچار آسیب شود. ضربه هایی که به سر وارد می شوند، اگر آنقدر شدید باشند که عملکرد مغز را تحت تاثیر قرار دهند، به آنها ضربه مغزی (TBIs) گفته می شود. این آسیب ها می تواند خفیف و یا آنقدر شدید باشد که تمام عملکرد های فرد را تحت تاثیر قرار دهد.

مغز ما چگونه دچار آسیب می شود؟

آسیب های ضربه مغزی یا در اثر ضربه ای به سر ایجاد می شود که جسم به جمجمه نفوذ نمی کند (آسیب های مغزی بسته)، و یا در اثر نفوذ شیء خارجی از طریق جمجمه به بافت های مغز اتفاق می افتد (آسیب های مغزی باز). با این حال، انواع مختلفی از این نوع ضربه ها وجود دارد که ممکن است بر سر نام آنها در دنیای پزشکی اتفاق نظر وجود نداشته باشد. (مثلا فرو رفتگی استخوان جمجمه به سمت مغز از نوع آسیب های بسته است یا باز؟). درمورد نوع آسیب های وارده به سر با پزشک خود مشورت کنید.

ضربه های مغزی خفیف در برابر ضربه های شدید

تکان خوردن مغز یا کانکاشن (concussion) به عنوان شکل خفیف تری از آسیب ای ضربه مغزی در نظر گرفته می شود. در بیشتر افراد، بهبودی و ریکاوری پس از ضربه های مغزی خفیف سریع تر اتفاق می افتد. اما اگر ضربه ی مغزی شدید مغزی رخ دهد، ممکن است فرد برای مدت زمان طولانی بیهوش شود. برخی افراد در اثر این نوع ضربه های شدید مغزی به حالت اغما (کما) فرو می روند و یا جان خود را از دست می دهند.

تکان خوردن مغز یا کانکاشن (concussion) چیست؟

این تصویر نشان می دهد که چگونه ضربه ای که به یک طرف از سر وارد می شود، می تواند مغز را دچار آسیب کند. چنین ضربه هایی در نهایت منجر به ضربه مغزی یا آسیب بسته مغزی می شوند که ممکن است نشانه های خفیف تا شدیدی از خود بروز دهند. کانکاشن به عنوان ضربه ای به سر تعریف می شود که نتیجه ی آن اختلال در عملکرد مغز است. این شرایط شایع ترین نوع از آسیب تروماتیک مغز محسوب می شود و در آسیب های شدید می تواند آسیب دائمی به مغز وارد کند. بیشتر کانکاشن ها یا ضربه های مغزی از نوع خفیف هستند و در صورتی که مغز بهبود پیدا کند، منجر به آسیب های جدی نمی شوند.

از کجا بفهمیم که دچار ضربه و تکان مغزی (کانکاشن) شده ایم؟

نشانه های ضربه مغزی بعد از آسیب تروماتیک مغزی رخ می دهد و ممکن است شامل یک یا چند مورد از علائم زیر باشد:

از دست دادن هوشیاری
به خاطر نیاوردنِ ضربه ای که به سر وارد شده است.
سرگیجه
تاری دید
سردرد
حالت تهوع یا استفراغ
فرایند نامشخص تفکر(سردرگمی)
تکرار برخی جملات یا عبارات (مثلا پرسیدن مکرر این سوال که "برایم چه اتفاقی افتاده؟" )

بهبود پس از ضربه مغزی

معمولا پس از ضربه مغزی شخص می تواند بهبود یابد. البته این بهبودی بستگی به مقدار آسیب دارد. اگر ناحیه ای از مغز دچار آسیب شده اما تخریب نشده باشد، ریکاوری شبیه بهبودی یک قوزک پای پیچ خورده است. بهتر است در این شرایط به مغز خوب استراحت دهید و تاز مانی که بهبودی به صورت کامل حاصل شود، خیلی آهسته و با احتیاط سر خود را حرکت می دهید. اگر به قوزک پای خود اجازه ندهید که جوش بخورد، امکان دارد که دوباره پیچ خورده و دچار آسیب دائمی شود. بافت مغز نیز همین حالت را دارد. با پزشک خود در مورد مدت زمانی که باید استراحت کنید تا بتوانید دوباره به انجام فعالیت هایی بپردازید که ممکن است شما را در معرض ضربه های مجدد قرار دهند (ورزش هایی مثل فوتبال، بکس، جودو و فعالیت های مشابه آن)، مشورت کنید.

شکستگی جمجمه

اگرچه استخوان جمجمه مانند یک کلاه ایمنی است که از بافت های مغزی محافظت می کند، اما اگر ضربه محکمی به آن وارد شود، ممکن است ترک بردارد، فرو رفتگی در آن ایجاد شود و یا به وسیله نیروی وارده کافی سوراخ شود. تکه های تیز استخوان جمجمه می توانند وارد مغز شوند. همین امر موجب آسیب رسیدن بافت های مغزی یا از بین رفتن بافت ها و در نهایت منجر به خونریزی مغزی می شود. اگر بعد از ضربه وارد شده به سر، مایع شفاف یا ترشحات خون آلود از بینی یا گوش مشاهده شود، ممکن است شکستگی جمجمه رخ داده باشد.

خونریزی در مغز

خونریزی داخل مغز یک شرایط اورژانسی محسوب می شود. زمانی که خون تحت فشار قرار می گیرد جایی برای تخلیه نخواهد داشت. به همین دلیل در مغز باقی می ماند و تشکیل هماتوم یا غده خون لخته شده را می دهد. هماتوم نیز می تواند بر روی بافت های اطراف فشار وارد کند. نشانه های هماتوم شامل سردرد، استفراغ و از دست دادن یا کاهش تعادل طبیعی است.

تشخیص آسیب مغزی

پزشک برای تشخیص اسیب تروماتیک مغزی از سابقه پزشکی بیمار سوال می کند، معاینات جسمی را انجام می دهد و بر روی عملکرد مغز همچون حافظه، تمرکز و رفتارهای حل مشکل تمرکز می کند. همچنین پزشک ممکن است با اعضای نزدیک خانواده یا دوستان فرد بیمار صحبت کند تا ببیند آیا آنان تغییراتی در فرد بیمار مشاهده می کنند یا خیر. در تعیین دقیق میزان آسیب و شدت ضربه، ممکن است سی تی اسکن یا در برخی موارد ام آر آی از مغز صورت گیرد.

آسیب های مغزی و حافظه

زمانی که آسیب تروماتیک مغزی رخ می دهد، معمولا حافظه نیز دچار آسیب می شود. آسیب های خفیف معمولا اثر مختصری بر روی حافظه دارند و یا چندان اثری بر روی آن ندارند. اثراتی که ضربه مغزی بر روی حافظه می گذارد معمولا به این صورت است که فرد حافظه اخیر خود را از دست می دهد و مجددا در عرض چند ساعت یا چند روز آن را باز می یابد. با این حال، آسیب های ضربه ای شدید می تواند باعث از دست رفتن حافظه برای مدت زمان طولانی شود. برخی اوقات نیز ممکن است حافظه فرد اصلا بازنگردد.

آسیب های مغزی و حرکتی

رایج ترین اثر آسیب های ضربه مغزی، از دست دادن تعادل و احساس سرگیجه است. برخی افراد درک عمق تصویری خود را از دست می دهند. بسته به شدت آسیب ضربه مغزی، این گونه مشکلات ممکن است برای چند ثانیه، چند دقیقه و حتی گاهی برای تمام عمر ادامه یابد. برخی تکنیک های توانبخشی که برای بیماران دچار سکته مغزی نیز به کار می رود، می تواند در بهبود تعادل و بازیابی جنبه های مختلف زندگی نرمال به بیمار کمک کند.

آسیب های مغزی و خلق و خو

عملکرد مغز بر روی رفتار و احساس فرد نیز اثر می گذارد. در نتیجه، آسیب تروماتیک مغزی می تواند به تغییرات رفتاری و خلق و خو بیانجامد. آشفتگی، افسردگی، بی خوابی و نوسانات خلق و خو و احساس این که دیگر مثل سابق نیستید و تجربه حالت ها و احساسات غیر نرمال، معمولا بعد از آسیب های مغزی طبیعی می باشد.(برخی از تحقیقات آماری میزان این تغییرات را 50 درصد تخمین زده اند.)

اگرچه این مشکلات می تواند به سرعت بهبود یابد، اما برخی بیماران ممکن است چنین مشکلاتی را برای دوره های طولانی تر تجربه کنند. چنین مشکلاتی را باید با پزشک در میان گذاشت زیرا روش های درمانی مختلف برای این موارد وجود دارد.

اثرات طولانی مدت آسیب های مغزی

متاسفانه، آسیب های شدید ضربه مغزی می تواند خطر سایر اختلالات مغزی را افزایش دهد. شواهدی وجود دارد که نشان می دهد آسیب ضربه مغزی قادر است خطر بیماری پارکینسون و آلزایمر را در افراد افزایش دهد. علاوه بر این، ضربه های جزئی و مکرر که ممکن است نشانه قابل توجهی نیز نداشته باشد و یا اصلا علامتی از خود بروز ندهند، با گذشت زمان می توانند منجر به آسیب های جدی و فزاینده شوند.

بهبود و ریکاوری پس از آسیب های شدید مغزی

برای بهبودی از آسیب های شدید مغزی، معمولا به کمک متخصصان نیاز است. فیزیوتراپ، کار درمانگر و گفتار درمانگران می توانند در این شرایط به بیمار کمک کنند تا بخش عمده توانایی ها و عملکرد های عادی خود را (مثل راه رفتن، کنترل حرکتی مثل استفاده از مداد و بهبود ارتباط کلامی) باز یابد. به کمک درمانگر بیمار می تواند برخی یا بیشتر عملکردهای طبیعی زندگی همچون راه رفتن را باز یابد. یک روانپزشک یا روانشناس نیز می تواند به بهبود مشکلات روانی و ذهنی بیمار کمک کند.

آسیب های مغزی چقدر شایع هستند؟

این گونه آسیب ها نسبتا شایع هستند. هر ساله حدود ۱٫۴ میلیون آسیب از این قبیل رخ می دهد که این آسیب ها معمولا در مردان دو برابر بیشتر اتفاق می افتد. گروه هایی که بیشتر در معرض خطر ضربه های مغزی قرار دارند، نوزادان و کودکان (0 تا 4 ساله) و همچنین بزرگسالان 15 تا 19 ساله هستند. این آسیب ها معمولا اگر در افراد سالمند و در سنین بالای 75 سال رخ دهد، منجر به بستری شدن در بیمارستان و یا مرگ خواهد شد. حدود ۷۵ درصد از کل ضربه های مغزی، ضربات خفیفی هستند. ۴ دلیل اصلی این ضربه ها و آسیب های مغزی شامل افتادن و زمین خوردن (۲۸ درصد)، تصادفات رانندگی و وسایل نقلیه (۲۰ درصد)، اصابت اشیاء به سر (۱۹ درصد) و حمله و درگیری (۱۱ درصد) می باشد.

کودکان و آسیب های مغزی

آسیب های ضربه مغزی بیشتر در کودکان و نوزادان (حدود 475000 مورد در سال) رخ می دهد. کودکان نیز همانند بزرگسالان ممکن است در این موارد دچارعلائمی شوند که به شکل مشکلات یادگیری، مشکلات رفتاری و مشکلات احساسی در آنان بروز می کند. مشکلات شنوایی، تکلم، دیدن و عدم تعادل به همراه سردرد و حتی تشنج از این قبیل است. مشکلاتی که به هنگام آسیب مغزی در بزرگسالان دیده می شود ممکن است در کودکان نیز وجود داشته اما قابل مشاهده نباشد و یا برخی اوقات ماه ها یا سال ها دیر تر بروز کند. بیشتر ضربه های مغزی در کودکان نیازمند کمک و درمان حرفه ای متخصصان است.

ضربه ناگهانی به سر

متاسفانه نوزادان و خصوص کودکان نوپا که به تازگی راه افتاده اند، بسیار در معرض زمین خوردن و ضربه سر هستند. بیشتر این ضربه ها مختصر هستند و خطری به دنبال ندارند. با این حال اگر پس از زمین خوردن گریه کودک قطع نمی شود، استفراغ می کند، به سختی قدم برمی دارد و هنگام راه رفتن در حفظ تعادل دچار مشکل است، به درد در نواحی سر و گردن اشاره می کند و یا به سختی از خواب بیدار می شود، بهتر است در این موارد کودک توسط یک پزشک مورد ارزیابی قرار گیرد.

ایمنی دوچرخه

اگر کودک شما دوچرخه سواری می کند یا در ورزش هایی مثل فوتبال، بیسبال و غیره شرکت دارد، برای محافظت از او در برابر آسیب ضربه های مغزی، بهترین کار این است که یک کلاه ایمنی مناسب برای او تهیه کنید و قاعده بازی و قوانین ورزش را به او آموزش دهید.

آسیب های مغزی ناشی از ورزش

چنان که قبلا نیز ذکر شد، کلاه ایمنی مناسب برای محافظت از مغز و پیشگیری از بروز آسیب ضربه های مغزی توصیه می شود. مدیران ورزش های حرفه ای معمولا قوانین بازی را به طور مکرر تغییر می دهند و تجهیزات پیشرفته تری را برای محافظت از سر طراحی می کنند. تبعیت از قوانین و استفاده از تجهیزاتِ به روز می تواند خطر آسیب های مغزی ناشی از حرکات ورزشی را در کودکان یا بازیکنان حرفه ای کاهش دهد.

ایمنی خودروها

تصادفات خودرویی معمولا اصلی ترین عامل ضربه های مغزی در کودکان و بزرگسالان است. موارد پیشگیرانه می تواند بروز این گونه حوادث و شدت آسیب را کاهش دهد. حتی قبل از روشن کردن وسیله نقلیه و خودرو همه سرنشینان اعم از کودک و بزرگسال باید در صندلی خود قرار گرفته و کمربند ایمنی خود را ببندند. کودکان خردسال لازم است که در صندلی مناسب و مخصوص خود بنشینند.

پیشگیری از آسیب های سر ناشی از زمین خوردن

معمولا زمین خوردن عمده ترین علت ضربه های مغزی است. نیازی نیست که الزاما فرد از یک ارتفاع مثلا از روی نردبان به زمین بیفتد. در برخی افراد یک زمین خوردن ساده هم در صورتی که منجر به کوبیدن سر به جایی شود، می تواند باعث آسیب شدید مغزی گردد. با کاهش خطر افتادن و زمین خوردن به خصوص در منزل و محل کار می توان از بروز آسیب های مغزی جلوگیری کرد. اقدامات پیشگیرانه در این جهت شامل نصب روشنایی مناسب در راه پله و راهروها و برداشتن اشیاء و موانعی همچون اسباب بازی ها،ابزارها و لباس ها از روی زمین است که اغلب باعث زمین خوردن افراد می شوند. به طور کل با اقدامات احتیاطی منطقی مثل پهن کردن قالیچه هایی که نسبت به سر خوردن مقاوم بوده و پیشگیری هایی از این قبیل می توان از بروز ضربه ها و آسیب های مغزی جلوگیری کرد.